Czym jest celiakia?

Celiakia to choroba autoimmunologiczna, która sprawia, że organizm nie toleruje glutenu. W przeciwieństwie do alergii, celiakia wymaga całkowitej eliminacji glutenu z diety, by zapobiec uszkodzeniom jelit i poprawić jakość życia. Objawy? Czasem to ból brzucha, czasem problemy skórne lub zmęczenie. Jeśli diagnoza zostanie postawiona zbyt późno, mogą pojawić się poważne komplikacje zdrowotne. Dowiedz się, jak rozpoznać celiakię, jakie badania są niezbędne i co zrobić, aby skutecznie sobie z nią radzić na co dzień.

Co to jest celiakia?

Celiakia to przewlekła choroba autoimmunologiczna, która sprawia, że organizm reaguje w sposób nieprawidłowy na gluten – białko występujące w pszenicy, życie i jęczmieniu. U osób chorych na celiakię nawet niewielkie ilości glutenu mogą prowadzić do uszkodzenia jelita cienkiego. Proces ten polega na tym, że układ odpornościowy atakuje własne tkanki jelitowe, powodując stan zapalny i zanik kosmków jelitowych – struktur odpowiedzialnych za wchłanianie składników odżywczych z pożywienia.

Celiakia nie jest alergią ani nietolerancją – to schorzenie na całe życie, które wymaga całkowitej eliminacji glutenu z diety. Nieleczona celiakia może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, takich jak osteoporoza, niedokrwistość, a nawet nowotwory jelit. Co ważne, celiakia może ujawnić się w każdym wieku – zarówno u dzieci, jak i u dorosłych, a jej objawy bywają bardzo zróżnicowane. Dzięki odpowiedniej diecie osoby chore na celiakię mogą skutecznie kontrolować chorobę i minimalizować jej negatywne skutki dla zdrowia.

Przyczyny celiakii – dlaczego organizm reaguje na gluten?

Celiakia to choroba o złożonej etiologii, która rozwija się na skutek połączenia czynników genetycznych, immunologicznych oraz środowiskowych.

Genetyka odgrywa istotną rolę w rozwoju celiakii. Choroba ta występuje najczęściej u osób posiadających specyficzne warianty genów HLA-DQ2 i HLA-DQ8. Geny te odpowiedzialne są za kodowanie białek na powierzchni komórek odpornościowych, które rozpoznają i reagują na gluten. Szacuje się, że aż 95% osób z celiakią posiada wariant genu HLA-DQ2, a większość pozostałych – HLA-DQ8. Samo posiadanie genów HLA-DQ2 lub HLA-DQ8 nie oznacza, że dana osoba zachoruje na celiakię – wiele osób posiada te warianty genetyczne, ale choroba rozwija się tylko u części z nich.

Również czynniki środowiskowe mogą wyzwalać reakcję autoimmunologiczną w organizmie osób predysponowanych genetycznie. Do takich czynników należą:

Infekcje wirusowe – przebycie infekcji wirusowej w okresie dzieciństwa może wpływać na rozwój choroby. Wirusy, takie jak adenowirusy czy wirusy Epstein-Barr, mogą uruchamiać mechanizmy zapalne, które sprzyjają rozwojowi celiakii.

Stres i zmiany hormonalne – celiakia może ujawnić się po okresach intensywnego stresu, w tym operacji, ciąży, porodu czy silnych zmian hormonalnych.

Osoby z innymi chorobami autoimmunologicznymi, takimi jak cukrzyca typu 1, choroba Hashimoto czy reumatoidalne zapalenie stawów, są bardziej narażone na rozwój celiakii. Różne choroby autoimmunologiczne często występują razem, dlatego osoby z jedną taką chorobą mają większe ryzyko pojawienia się kolejnych, w tym celiakii.

Warto również zauważyć, że celiakia często pojawia się w rodzinach – jeśli jedno z rodziców, rodzeństwo lub dziecko choruje na celiakię, ryzyko wystąpienia choroby u pozostałych członków rodziny znacznie wzrasta.

Diagnostyka celiakii — jakie badania wykonać?

W celu prawidłowej diagnozy celiakii, konieczne jest wykonanie kilku badań. Warto pamiętać, że samodzielne ograniczenie lub eliminacja glutenu z diety przed diagnostyką mogą zaburzyć wyniki testów, utrudniając postawienie właściwej diagnozy. Dlatego, jeśli podejrzewasz u siebie celiakię, najlepiej skonsultuj się z lekarzem przed wprowadzeniem zmian w diecie.

Badania krwi

Pierwszym krokiem w diagnostyce są zwykłe badania krwi. Poszukuje się w nich specyficznych przeciwciał, które pojawiają się w reakcji na gluten u osób z celiakią. Najczęściej wykonuje się:

• badanie przeciwciał przeciwko transglutaminazie tkankowej (tTG-IgA),
• badanie przeciwciał przeciwko endomysium (EmA-IgA).

Podwyższone stężenia tych przeciwciał mogą sugerować obecność celiakii, ale nie są jednoznaczną diagnozą. Osoby z niedoborem IgA mogą potrzebować dodatkowych badań, ponieważ niedobór ten może wpływać na wyniki testów.

Biopsja jelita

W celu potwierdzenia celiakii wykonuje się biopsję jelita cienkiego podczas badania endoskopowego. Małe próbki błony śluzowej jelita są pobierane i badane pod mikroskopem. Jeśli występują charakterystyczne zmiany, takie jak zanik kosmków jelitowych, diagnoza celiakii zostaje potwierdzona.

Testy genetyczne

W niektórych przypadkach lekarz może zlecić testy genetyczne na obecność genów HLA-DQ2 i HLA-DQ8. Obecność tych genów nie oznacza celiakii, ale ich brak pozwala praktycznie wykluczyć tę chorobę. Testy genetyczne stosuje się więc zwykle w celu wykluczenia celiakii u osób, które mają nietypowe objawy lub wątpliwe wyniki badań.

Array

Rodzaje celiakii

Celiakia nie zawsze wygląda tak samo u każdej osoby. W zależności od rodzaju celiakii objawy mogą być wyraźne lub niemal niewidoczne, co czasem utrudnia postawienie diagnozy. Wyróżnia się kilka form celiakii, które różnią się nasileniem objawów oraz sposobem reakcji organizmu na gluten.

Celiakia klasyczna

Celiakia klasyczna jest najbardziej rozpoznawalnym typem tej choroby. Objawy obejmują głównie układ trawienny i mogą obejmować biegunkę, ból brzucha, wzdęcia oraz spadek masy ciała. Ten typ celiakii występuje często u dzieci i bywa diagnozowany w młodym wieku, jednak może także pojawić się u dorosłych.

Celiakia niema

Celiakia niema (lub bezobjawowa) oznacza, że chory nie odczuwa wyraźnych objawów trawiennych ani innych dolegliwości związanych z jedzeniem glutenu. Pomimo braku widocznych symptomów, badania diagnostyczne wskazują na uszkodzenia jelita cienkiego. Taki przebieg choroby jest niebezpieczny, ponieważ przez długi czas może pozostawać niewykryty, prowadząc do powikłań zdrowotnych.

Celiakia potencjalna

Celiakia potencjalna jest stanem, w którym osoba posiada genetyczne predyspozycje do celiakii, a badania krwi mogą wykazać obecność przeciwciał przeciwko glutenowi, ale biopsja jelit nie wykazuje uszkodzeń. Osoby z celiakią potencjalną mogą rozwinąć objawy i pełne zmiany w jelitach, jeśli będą nadal spożywać gluten. Dlatego lekarze często zalecają regularne badania kontrolne.

Celiakia utajona

Celiakia utajona to postać, w której osoba chorowała na celiakię w przeszłości, ale obecnie nie wykazuje objawów ani uszkodzeń jelit, mimo kontaktu z glutenem. Zdarza się, że celiakia utajona ujawnia się ponownie w okresach osłabienia organizmu, np. podczas infekcji lub silnego stresu. W takich przypadkach konieczne jest wznowienie ścisłej diety bezglutenowej.

Objawy celiakii – na co zwrócić uwagę?

Objawy celiakii mogą być bardzo zróżnicowane i często zależą od wieku chorego oraz stopnia uszkodzenia jelita cienkiego. U niektórych osób choroba objawia się klasycznymi dolegliwościami trawiennymi, podczas gdy u innych pojawiają się objawy zupełnie niezwiązane z układem pokarmowym.

Objawy trawienne

U dzieci i dorosłych, objawy trawienne są często najbardziej widoczne i obejmują:

• biegunkę lub zaparcia,
• ból i skurcze brzucha,
• wzdęcia i nadmierne gazy,
• nudności i wymioty,
• utratę masy ciała.

U dzieci celiakia może również powodować zahamowanie wzrostu i opóźnienie rozwoju, gdyż organizm nie przyswaja odpowiednio składników odżywczych.

Objawy nietypowe

Wiele osób z celiakią, szczególnie dorosłych, może doświadczać objawów, które nie są bezpośrednio związane z trawieniem. Do takich nietypowych objawów należą:

• chroniczne zmęczenie i osłabienie,
• niedokrwistość (anemia) z powodu niedoboru żelaza,
• bóle głowy i migreny,
• depresja, drażliwość i zmiany nastroju,
• problemy skórne, takie jak opryszczkowate zapalenie skóry,
• bóle stawów i mięśni,
• problemy z płodnością.

Celiakia może powodować wiele niespecyficznych dolegliwości, dlatego bywa trudna do zdiagnozowania. Jeśli zauważasz u siebie podobne objawy, zwłaszcza w połączeniu z dolegliwościami trawiennymi, warto rozważyć wykonanie badań.

 Co robić w razie wystąpienia objawów? 

Jeśli podejrzewasz u siebie celiakię lub obserwujesz opisane objawy, najlepiej skonsultować się z lekarzem przed wprowadzeniem zmian w diecie. Samodzielne eliminowanie glutenu może utrudnić postawienie diagnozy, ponieważ brak glutenu w diecie wpływa na wyniki badań. Lekarz przeprowadzi wywiad i zaleci odpowiednie testy, które pozwolą ocenić, czy objawy są związane z celiakią.

Array

Dieta bezglutenowa dla chorych na celiakię

Dieta bezglutenowa jest jedynym skutecznym sposobem leczenia celiakii. Oznacza to całkowitą eliminację glutenu – białka występującego w pszenicy, życie, jęczmieniu i często w owsie – z codziennego menu. Dla osób z celiakią dieta bezglutenowa to nie chwilowy trend dietetyczny, ale konieczność zdrowotna, której należy przestrzegać do końca życia.

Nawet śladowe ilości glutenu mogą powodować nawroty objawów i uszkodzenia jelit. W pierwszej kolejności należy wybierać produkty oznaczone symbolem przekreślonego kłosa, ponieważ ten znak certyfikacji gwarantuje, że produkty są wolne od glutenu i przeszły rygorystyczne kontrole, minimalizując ryzyko zanieczyszczenia krzyżowego, które mogłoby zaszkodzić zdrowiu osób z celiakią.

Na diecie bezglutenowej podstawą są produkty naturalnie bezglutenowe, takie jak:

• ryż, kukurydza, ziemniaki, proso i gryka,
• warzywa i owoce,
• mięso, ryby, jajka,
• mleko i większość produktów mlecznych.

Produkty te można spożywać bez obaw, ale należy zwracać uwagę na przetworzone produkty, które mogą zawierać gluten jako dodatek. Istotne jest czytanie etykiet – gluten może występować w formie dodatków, takich jak skrobia pszenna, hydrolizowane białka roślinne czy zagęszczacze.

Osoby z celiakią powinny być szczególnie ostrożne, aby unikać tzw. zanieczyszczenia glutenem, które może wystąpić np. podczas gotowania. Warto stosować oddzielne naczynia, deski do krojenia i sztućce, aby uniknąć kontaktu z glutenem. W restauracjach i na przyjęciach warto pytać o sposób przygotowania posiłków i upewniać się, że jedzenie nie było przygotowywane w kontakcie z produktami zawierającymi gluten.

Leczenie celiakii – co można zrobić, aby poprawić zdrowie?

Leczenie celiakii wymaga całkowitego wykluczenia glutenu z diety. W odróżnieniu od alergii czy nietolerancji, celiakia wymaga ścisłej diety bezglutenowej przez całe życie. Nawet niewielkie ilości glutenu, przyjmowane regularnie, mogą prowadzić do uszkodzenia jelit, nawrotu objawów i powikłań zdrowotnych. Unikanie glutenu to podstawa zdrowia dla osób z celiakią.

Po przejściu na dietę bezglutenową u większości osób następuje poprawa zdrowia – objawy ustępują, a jelita stopniowo się regenerują. U dzieci regeneracja może trwać kilka miesięcy, natomiast u dorosłych proces ten bywa dłuższy i może trwać nawet kilka lat.

Skutki nieleczonej celiakii 

Nieleczona celiakia może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, ponieważ uszkodzone jelita nie wchłaniają odpowiednio składników odżywczych. Powikłania wynikające z braku leczenia obejmują:

• niedobory składników odżywczych (np. żelaza, wapnia, witaminy D), co może prowadzić do anemii lub osteoporozy,
• choroby autoimmunologiczne, takie jak cukrzyca typu 1 czy choroby tarczycy,
• zwiększone ryzyko nowotworów układu pokarmowego, zwłaszcza chłoniaków jelit.

Długotrwałe nieprzestrzeganie diety bezglutenowej może nie tylko pogorszyć jakość życia, ale także zwiększyć ryzyko rozwoju chorób, które są trudne do leczenia. Dlatego tak ważne jest, aby osoby z celiakią konsekwentnie unikały glutenu i regularnie monitorowały swoje zdrowie.

Profilaktyka – czy można zapobiegać celiakii?

Obecnie nie istnieje skuteczny sposób zapobiegania celiakii, szczególnie u osób z predyspozycjami genetycznymi. Choroba może pojawić się w każdym wieku, a jej rozwój zależy od kombinacji czynników genetycznych i środowiskowych. Jednak wczesne rozpoznanie celiakii i przestrzeganie diety bezglutenowej są kluczowe dla minimalizacji ryzyka powikłań oraz poprawy jakości życia.

Badania wskazują, że wpływ na zdrowie jelit i reakcję na gluten mogą mieć także odpowiednie nawyki żywieniowe u dzieci. Wprowadzenie glutenu do diety maluchów między 4. a 12. miesiącem życia, stopniowo i w małych ilościach, może zmniejszyć ryzyko celiakii u dzieci, choć nie gwarantuje całkowitej ochrony.

Profilaktyka obejmuje również regularne badania przesiewowe dla osób z grup ryzyka, np. krewnych osób chorych na celiakię oraz osób z innymi chorobami autoimmunologicznymi. Wczesne rozpoznanie celiakii pozwala na szybkie wprowadzenie diety bezglutenowej, co może zapobiec rozwojowi poważnych powikłań zdrowotnych.

Badania nad celiakią

Celiakia jest chorobą, której przyczyny i przebieg są przedmiotem intensywnych badań naukowych. Poza genetyką coraz więcej dowodów wskazuje na znaczenie mikrobioty jelitowej w patogenezie tej choroby. Zmiany w składzie bakterii jelitowych mogą zarówno poprzedzać rozwój celiakii, jak i wpływać na jej przebieg. Naukowcy pracują nad nowymi terapiami, które mogłyby uzupełniać lub zastępować dietę bezglutenową. Dlatego poznaj kilka faktów na ten temat, które można znaleźć w badaniach naukowych:

1. Badania nad mikrobiomem jelitowym w celiakii pokazują, że bakterie jelitowe mogą wpływać na reakcję układu odpornościowego na gluten. U osób z celiakią obserwuje się zmniejszoną różnorodność bakterii jelitowych oraz przewagę gatunków związanych ze stanem zapalnym. Mikroorganizmy te mogą zwiększać przepuszczalność jelit, co sprzyja przedostawaniu się glutenu i innych antygenów do krwiobiegu. Nawet po wprowadzeniu diety bezglutenowej zmiany w mikrobiomie często się utrzymują, co sugeruje, że mikrobiota może odgrywać większą rolę niż sama dieta. Aktualne badania koncentrują się na zrozumieniu tych interakcji oraz opracowaniu terapii wspierających odbudowę zdrowego mikrobiomu [1]. 
2. Celiakia nie zawsze objawia się dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego, co często utrudnia jej rozpoznanie. U wielu osób mogą występować objawy pozajelitowe, takie jak anemia, przewlekłe zmęczenie, bóle głowy, afty w jamie ustnej, problemy skórne (np. opryszczkowe zapalenie skóry) czy zaburzenia hormonalne, takie jak niepłodność. Często te symptomy nie są kojarzone z celiakią, przez co diagnoza może być opóźniona. Należy zwrócić uwagę na wszelkie nietypowe objawy, szczególnie jeśli pacjent ma w rodzinie przypadki celiakii lub inne choroby autoimmunologiczne. W takich sytuacjach konieczna jest dokładna diagnostyka obejmująca badania serologiczne i, jeśli to konieczne, biopsję jelita [2]. 
3. Dieta w celiakii polega na całkowitym wykluczeniu glutenu, białka obecnego w pszenicy, jęczmieniu i życie. Jest to jedyne skuteczne leczenie tej choroby, które pozwala na regenerację jelit i zapobiega powikłaniom. Osoby z celiakią powinny zadbać o zróżnicowane posiłki, dostarczające odpowiednią ilość składników odżywczych, w tym błonnika, witamin i składników mineralnych. Warto włączyć do diety bezglutenowe źródła błonnika, takie jak gryka, komosa ryżowa, amarantus, warzywa, owoce czy nasiona. Kluczowe jest również unikanie produktów przetworzonych, które mogą zawierać ukryty gluten, oraz dokładne czytanie etykiet spożywczych [3]. 

FAQ

Czy celiakia jest groźna?

Tak, celiakia może być groźna, jeśli nie jest odpowiednio leczona. Nieleczona celiakia prowadzi do uszkodzeń jelit, co utrudnia wchłanianie składników odżywczych, powodując niedobory, anemię, osteoporozę, a nawet zwiększone ryzyko nowotworów jelita. Jednakże stosowanie diety bezglutenowej pozwala kontrolować chorobę i zmniejsza ryzyko powikłań.

Czy celiakia jest dziedziczna?

Tak, celiakia ma komponent genetyczny. Osoby z bliskimi krewnymi, którzy chorują na celiakię, mają większe ryzyko rozwoju choroby. Geny HLA-DQ2 i HLA-DQ8 są szczególnie powiązane z celiakią, choć ich posiadanie nie gwarantuje, że choroba się rozwinie. Badania genetyczne mogą pomóc ocenić to ryzyko.

Jakie są objawy skórne celiakii?

Typowym objawem skórnym celiakii jest opryszczkowate zapalenie skóry. Objawia się ono swędzącymi pęcherzykami, które najczęściej pojawiają się na łokciach, kolanach, pośladkach i plecach. Zmiany skórne są często bolesne, a ich jedynym skutecznym leczeniem jest dieta bezglutenowa.

Czy celiakia może wystąpić w każdym wieku?

Tak, celiakia może ujawnić się zarówno w dzieciństwie, jak i w dorosłości. Często występuje w odpowiedzi na silny stres, infekcje, operacje lub inne zmiany hormonalne, takie jak ciąża czy poród. Objawy mogą się różnić w zależności od wieku.

Czy osoby z celiakią mogą jeść produkty oznaczone jako „bezglutenowe”?

Tak, produkty oznaczone jako „bezglutenowe” mogą być bezpieczne dla osób z celiakią, ponieważ zgodnie z przepisami zawierają mniej niż 20 ppm glutenu. Jednak napis „bezglutenowe” na opakowaniu nie zawsze gwarantuje brak zanieczyszczenia krzyżowego lub spełnienia odpowiednich standardów produkcji. Dlatego zaleca się, aby osoby z celiakią wybierały w pierwszej kolejności produkty oznaczone symbolem przekreślonego kłosa. Ten znak certyfikacji potwierdza, że produkt został dokładnie przebadany i spełnia rygorystyczne normy.

Zobacz także

Celiakia i dieta bezglutenowa – praktyczny poradnik

Dieta bezglutenowa

Niezbędnik w kuchni dla osób na diecie bezglutenowej – bezglutenowe potrawy świąteczne

Bibliografia

1. Verdu EF, Galipeau HJ, Jabri B. Novel players in coeliac disease pathogenesis: role of the gut microbiota. Nat Rev Gastroenterol Hepatol. 2015 Sep;12(9):497-506. 
2. Leffler DA, Green PH, Fasano A. Extraintestinal manifestations of coeliac disease. Nat Rev Gastroenterol Hepatol. 2015 Oct;12(10):561-71.
3. Aljada B, Zohni A, El-Matary W. The Gluten-Free Diet for Celiac Disease and Beyond. Nutrients. 2021 Nov 9;13(11):3993.