Martwisz się o wyniki lipidogramu? Sprawdź, jak zadbać o prawidłowe stężenie cholesterolu i uniknąć zagrożeń związanych z jego nieprawidłowymi wartościami. Niewłaściwe stężenie cholesterolu może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, takich jak miażdżyca czy choroby serca. Na szczęście istnieją sposoby, dzięki którym możesz mieć nad tym kontrolę. Z tego artykułu dowiesz się, jakie czynniki wpływają na cholesterol całkowity, LDL i HDL oraz jak wprowadzić zmiany, które pomogą Ci utrzymać wyniki w normie.
Co to jest cholesterol?
Cholesterol to substancja tłuszczowa, która odgrywa istotną rolę w organizmie. Wbrew powszechnym przekonaniom nie jest wyłącznie szkodliwy – organizm potrzebuje go do prawidłowego funkcjonowania. Cholesterol jest niezbędny do produkcji hormonów, witaminy D oraz kwasów żółciowych, które pomagają w trawieniu tłuszczów.
Wyróżnia się dwa główne źródła cholesterolu:
- Cholesterol endogenny – produkowany w wątrobie, odpowiada za większość cholesterolu w organizmie.
- Cholesterol egzogenny – dostarczany z pożywieniem, głównie z produktów pochodzenia zwierzęcego, takich jak mięso, jaja czy nabiał.
Jego obecność jest naturalna, ale problemy pojawiają się, gdy stężenie cholesterolu odbiega od normy. Zarówno nadmiar, jak i niedobór mogą prowadzić do problemów zdrowotnych.
Czym jest cholesterol całkowity?
Cholesterol całkowity to suma dwóch głównych frakcji: HDL i LDL oraz niewielkiej ilości innych lipidów obecnych we krwi. Wynik cholesterolu całkowitego jest podstawowym parametrem w badaniach lipidogramu, używanym do oceny ryzyka chorób sercowo-naczyniowych.
Optymalne wartości cholesterolu całkowitego zależą od wieku, płci i ogólnego stanu zdrowia.
Warto pamiętać, że sam wynik cholesterolu całkowitego nie zawsze daje pełen obraz zdrowia. W celu dokładniejszej oceny ryzyka, należy zwrócić uwagę m.in. na proporcje między HDL, LDL.
Cholesterol HDL i LDL – czym się różnią?
HDL i LDL to dwa podstawowe typy cholesterolu, które różnią się funkcją oraz wpływem na organizm.
Cholesterol HDL – „dobry cholesterol”
HDL (lipoproteiny o wysokiej gęstości) odpowiada za usuwanie nadmiaru cholesterolu z organizmu. Transportuje go z tkanek i naczyń krwionośnych do wątroby, gdzie zostaje rozłożony i wydalony. Wysoki poziom HDL jest korzystny, ponieważ zmniejsza ryzyko miażdżycy i innych chorób serca.
Cholesterol LDL – „zły cholesterol”
LDL (lipoproteiny o niskiej gęstości) dostarcza cholesterol do komórek organizmu. Problem pojawia się, gdy jego nadmiar odkłada się w ścianach naczyń krwionośnych, prowadząc do tworzenia blaszki miażdżycowej. Z czasem może to powodować zwężenie naczyń i utrudniać przepływ krwi.
Równowaga między HDL i LDL jest niezbędna dla zdrowia układu krążenia. Dlatego w wynikach lipidogramu zwracaj uwagę nie tylko na ogólny cholesterol, ale również na proporcje między tymi frakcjami.
Normy cholesterolu – optymalne wartości
Prawidłowe stężenie cholesterolu to jeden z kluczowych czynników wpływających na zdrowie układu krążenia. Normy te mogą się różnić w zależności od wieku, płci oraz stanu zdrowia.
Jaki jest prawidłowe stężenie cholesterolu?
Ogólne normy cholesterolu całkowitego:
- <190 mg/dl – poziom pożądany, wskazujący na niskie ryzyko chorób sercowo-naczyniowych.
- 1900–239 mg/dl – wartość graniczna, wymagająca monitorowania i zmiany stylu życia.
- ≥240 mg/dl – stężenie wskazujące na wysokie ryzyko powikłań zdrowotnych.
Pożądane wartości HDL:
- Powyżej 60 mg/dl – uznawane za ochronne dla układu krążenia.
- 40–59 mg/dl – stężenie akceptowalne.
- Poniżej 40 mg/dl – może zwiększać ryzyko chorób sercowo-naczyniowych.
Pożądane wartości LDL:
- Poniżej 100 mg/dl – optymalne stężenie dla osób zdrowych.
- 100–129 mg/dl – stężenie akceptowalne.
- 130 mg/dl i więcej – wymaga działań, takich jak zmiana diety czy leczenie.
Indeks cholesterolu – proporcja LDL/HDL:
Aby dokładniej ocenić ryzyko chorób serca, warto zwrócić uwagę na stosunek LDL do HDL. Im wyższy HDL w porównaniu do LDL, tym lepsza ochrona dla naczyń krwionośnych.
Pamiętaj, że normy mogą się różnić w zależności od kontekstu klinicznego. Dlatego interpretację wyników badań zawsze warto skonsultować z lekarzem.
Lipidogram – co mówi o zdrowiu?
Lipidogram to badanie, które dostarcza szczegółowych informacji o stężeniu cholesterolu i innych lipidów we krwi. Dzięki niemu można ocenić ryzyko chorób sercowo-naczyniowych oraz monitorować efekty leczenia lub zmian w stylu życia.
Co obejmuje lipidogram?
- Cholesterol całkowity. Podstawowy wskaźnik, który daje ogólny obraz stężenia cholesterolu w organizmie.
- LDL („zły cholesterol”). Wysokie wartości LDL wskazują na większe ryzyko tworzenia się blaszki miażdżycowej.
- HDL („dobry cholesterol”). Im wyższy poziom HDL, tym lepiej, ponieważ pomaga usuwać nadmiar cholesterolu z naczyń krwionośnych.
- Triglicerydy:. Podwyższone stężenie triglicerydów może świadczyć o ryzyku chorób metabolicznych i sercowo-naczyniowych.
Przed wykonaniem oznaczenia lipidogramu należy odpowiednio przygotować się do badania. Zaleca się wykonywanie go na czczo, po co najmniej 8–12 godzinach od ostatniego posiłku. Warto również unikać tłustych potraw oraz alkoholu w dniu poprzedzającym badanie.
Kiedy stężenie cholesterolu wymaga uwagi?
Stężenie cholesterolu wymaga uwagi, gdy jego wartości wykraczają poza przyjęte normy. Wysokie stężenie LDL lub niski HDL mogą wskazywać na ryzyko miażdżycy i innych chorób sercowo-naczyniowych, takich jak zawał serca czy udar mózgu. Szczególną uwagę należy zwrócić na przypadki, gdy cholesterol całkowity przekracza 240 mg/dl, a LDL osiąga wartość 130 mg/dl lub więcej.
Niepokojące może być także zbyt niskie stężenie cholesterolu, które może wskazywać na niedożywienie, zaburzenia wchłaniania tłuszczów lub problemy z funkcjonowaniem wątroby. Objawy takie jak osłabienie, chroniczne zmęczenie czy problemy z koncentracją mogą być sygnałem do dalszej diagnostyki.
Podwyższone stężenie cholesterolu – jak wpływa na zdrowie?
Podwyższone stężenie cholesterolu, zwłaszcza LDL, może prowadzić do wielu problemów zdrowotnych. Nadmiar cholesterolu odkłada się w ścianach naczyń krwionośnych, tworząc blaszki miażdżycowe. Z czasem blaszki te mogą zwężać naczynia, utrudniając przepływ krwi, zwiększając ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, takich jak zawał serca, udar mózgu czy choroba wieńcowa.
Wpływ podwyższonego cholesterolu nie ogranicza się jednak do układu krążenia. Wysokie stężenie lipidów może też obciążać wątrobę, prowadząc do jej stłuszczenia, oraz negatywnie wpływać na ogólną kondycję organizmu. Zmęczenie, bóle nóg podczas chodzenia czy trudności w regeneracji po wysiłku to objawy, które mogą wskazywać na zaawansowane skutki wysokiego cholesterolu.
Przyczyny zaburzeń w stężeniu cholesterolu
Zaburzenia w stężeniu cholesterolu mogą mieć różne przyczyny, zarówno związane z genetyką, jak i stylem życia.
- Czynniki genetyczne – niektóre osoby dziedziczą skłonność do podwyższonego cholesterolu, znaną jako hipercholesterolemia rodzinna. W takich przypadkach nawet zdrowy styl życia może nie wystarczyć, aby utrzymać stężenie lipidów w normie.
- Dieta bogata w tłuszcze nasycone i trans – spożywanie dużej ilości tłustego mięsa, fast foodów i przetworzonych produktów wpływa na wzrost LDL i całkowitego cholesterolu.
- Brak aktywności fizycznej – siedzący tryb życia prowadzi do obniżenia HDL („dobrego cholesterolu”) i przyczynia się do wzrostu LDL.
- Inne czynniki – stres, nadwaga, palenie papierosów oraz choroby, takie jak cukrzyca czy niedoczynność tarczycy, również mogą powodować nieprawidłowości w wynikach lipidogramu.
Jaki są objawy zbyt wysokiego cholesterolu?
Wysoki cholesterol przez długi czas może nie dawać żadnych widocznych objawów. To właśnie dlatego często określa się go jako „cichego wroga”. Dopiero zaawansowane zaburzenia lipidowe mogą prowadzić do zauważalnych problemów zdrowotnych.
Objawy, które mogą świadczyć o podwyższonym stężeniu cholesterolu:
- Zmęczenie i osłabienie – nadmiar cholesterolu obciąża układ krwionośny, co utrudnia efektywny transport tlenu do komórek.
- Bóle nóg podczas chodzenia – mogą być wynikiem zwężenia naczyń krwionośnych, co ogranicza przepływ krwi do kończyn dolnych.
- Żółte zgrubienia na skórze (kępki żółte) – widoczne w okolicach powiek lub na łokciach, są efektem odkładania się cholesterolu w skórze.
- Duszność i bóle w klatce piersiowej – mogą wskazywać na problemy z sercem spowodowane miażdżycą naczyń wieńcowych.
Jeśli zauważasz u siebie takie objawy, warto skonsultować się z lekarzem i wykonać lipidogram, aby ocenić stan zdrowia. Pamiętaj, że regularne badania to najlepszy sposób na wczesne wykrycie problemów z cholesterolem.
Czy niski cholesterol może być problemem?
Chociaż wysoki cholesterol często budzi obawy, jego zbyt niskie stężenie również może być problematyczny. Niedobór cholesterolu w organizmie jest mniej powszechny, ale może prowadzić do niepokojących skutków.
Cholesterol jest niezbędny do produkcji hormonów, takich jak estrogeny, testosteron czy kortyzol. Odgrywa także ważną rolę w budowie błon komórkowych oraz w syntezie witaminy D. Zbyt niskie stężenie tego związku może skutkować:
- Zaburzeniami hormonalnymi, w tym problemami z płodnością.
- Depresją lub stanami lękowymi – niski cholesterol może zakłócać funkcjonowanie układu nerwowego.
- Osłabieniem układu odpornościowego, co zwiększa podatność na infekcje.
- Problemami z wchłanianiem tłuszczów, które są niezbędne do dostarczania organizmowi energii.
Przyczyną mogą być przewlekłe choroby wątroby, niedożywienie, zaburzenia wchłaniania tłuszczów czy stosowanie niektórych leków.
Jak skutecznie obniżyć LDL i poprawić HDL?
Utrzymanie zdrowego stężenia cholesterolu wymaga odpowiedniego stylu życia. Dieta, regularny ruch oraz wsparcie suplementami to działania, które mogą wspomagać regulację poziomów LDL i HDL. Każdy z tych elementów odgrywa istotną rolę w utrzymaniu prawidłowych wyników badań i ochronie zdrowia układu krążenia.
Dieta obniżająca cholesterol
Zdrowa dieta to jeden z najskuteczniejszych sposobów regulacji cholesterolu. Warto sięgnąć po produkty, które wspierają obniżanie LDL i podnoszenie HDL, a jednocześnie unikać tych, które pogarszają wyniki lipidogramu.
Produkty, które warto włączyć do diety:
- Tłuszcze nienasycone – znajdziesz je w oliwie z oliwek, awokado, orzechach i tłustych rybach, takich jak łosoś czy makrela. Pomagają one obniżyć LDL i zwiększyć HDL.
- Błonnik rozpuszczalny – obecny w płatkach owsianych, warzywach strączkowych, jabłkach czy gruszkach, wspiera usuwanie nadmiaru cholesterolu z organizmu.
- Sterole i stanole roślinne – dodawane do niektórych margaryn i soków, mogą pomóc zmniejszyć wchłanianie cholesterolu w jelitach.
- Czosnek – jego regularne spożywanie może wspierać obniżenie stężenia cholesterolu LDL, a także działać przeciwzapalnie i korzystnie wpływać na naczynia krwionośne.
- Zielona herbata – zawiera katechiny, które mogą pomóc obniżyć stężenie cholesterolu LDL i zmniejszyć ryzyko tworzenia blaszek miażdżycowych.
- Karczoch – bogaty w cynarynę, która wspomaga pracę wątroby i zwiększa wydzielanie żółci, co przyczynia się do obniżenia cholesterolu LDL.
Produkty, które warto ograniczyć lub wykluczyć:
- Tłuszcze nasycone i trans – znajdują się w tłustym mięsie, maśle, smażonych potrawach i przetworzonych produktach spożywczych.
- Cukry proste – nadmiar słodyczy i słodkich napojów może podnosić poziom triglicerydów, co ma wpływ na cholesterol całkowity.
Co pić na obniżenie cholesterolu?
Wybór odpowiednich napojów może wspomagać regulację cholesterolu:
- Zielona herbata – zawiera katechiny, które pomagają obniżać LDL i wspierają zdrowie naczyń krwionośnych.
- Soki z owoców bogatych w błonnik – sok z pomarańczy, grejpfruta czy jabłek wspiera metabolizm lipidów. Warto wybierać wersje bez dodatku cukru.
- Napoje na bazie owsa – takie jak mleko owsiane, które dostarcza beta-glukanu, pomagającego w redukcji cholesterolu.
- Woda z cytryną – prosty napój, który wspiera trawienie i nawadnianie organizmu.
Zbilansowana dieta oparta na naturalnych i świeżych produktach, połączona z odpowiednimi napojami, to podstawa dbania o zdrowie układu krążenia. Regularne posiłki oraz unikanie wysoko przetworzonych potraw mogą znacznie poprawić wyniki badań.
Aktywność fizyczna jako element profilaktyki
Regularna aktywność fizyczna to jeden z najskuteczniejszych sposobów na poprawę stężenia cholesterolu. Ruch wspiera metabolizm lipidów, obniża stężenie LDL („złego cholesterolu”) i triglicerydów, jednocześnie zwiększając HDL („dobry cholesterol”). Co więcej, aktywność fizyczna wpływa na poprawę ogólnego stanu zdrowia, zmniejszając ryzyko chorób sercowo-naczyniowych.
Jaka aktywność fizyczna działa najlepiej?
- Ćwiczenia aerobowe (kardio). Marsze, bieganie, jazda na rowerze czy pływanie to doskonałe sposoby na wspieranie zdrowia serca i regulację cholesterolu. Zaleca się co najmniej 150 minut umiarkowanej aktywności tygodniowo.
- Trening siłowy. Regularne ćwiczenia z obciążeniem pomagają spalać tłuszcze i zwiększać metabolizm, co również wpływa na poprawę wyników lipidogramu.
- Aktywność codzienna. Częstsze korzystanie ze schodów zamiast windy, spacery czy prace w ogrodzie to proste, ale skuteczne sposoby na wprowadzenie większej ilości ruchu do dnia.
Nie musisz od razu angażować się w intensywny trening. Warto zaczynać od prostych form ruchu, takich jak spacery czy joga, a z czasem zwiększać intensywność i czas ćwiczeń. Najważniejsze jest, aby znaleźć aktywność, która sprawia przyjemność i którą można utrzymać na co dzień.
Suplementy na cholesterol
Suplementy mogą być cennym wsparciem w regulacji stężenia cholesterolu, szczególnie gdy zmiana stylu życia nie przynosi wystarczających efektów. Nie zastępują one zdrowej diety ani aktywności fizycznej, ale mogą wspomagać organizm w osiągnięciu lepszych wyników lipidogramu.
Popularne suplementy wspierające regulację cholesterolu:
- Kwasy omega-3 – występują w oleju rybim i niektórych roślinach, takich jak siemię lniane. Pomagają obniżać triglicerydy i wspierać zdrowie serca.
- Ekstrakt z czerwonego ryżu drożdżowego – zawiera naturalne statyny, które mogą redukować LDL.
- Sterole i stanole roślinne – zmniejszają wchłanianie cholesterolu z pożywienia, co wpływa na obniżenie jego stężenia we krwi.
- Błonnik w formie suplementów – na przykład łuski babki jajowatej, które wspierają usuwanie cholesterolu z przewodu pokarmowego.
Przed rozpoczęciem suplementacji warto skonsultować się z lekarzem, szczególnie jeśli przyjmujesz leki na receptę. Niektóre suplementy mogą wchodzić w interakcje z innymi preparatami lub mieć przeciwwskazania w określonych stanach zdrowotnych.
Najczęstsze błędy w dbaniu o cholesterol
Wiele osób podejmuje działania mające na celu poprawę stężenia cholesterolu, jednak nie wszystkie wybory okazują się skuteczne. Niektóre nawyki mogą wręcz przynosić odwrotny efekt, mimo dobrych intencji. Oto najczęstsze błędy oraz sposoby, jak ich unikać:
Całkowite wykluczenie tłuszczów z diety. Unikanie wszystkich tłuszczów może prowadzić do niedoborów ważnych składników odżywczych. W diecie warto skupić się na tłuszczach nienasyconych, takich jak te zawarte w oliwie z oliwek czy orzechach, zamiast eliminować tłuszcze w ogóle.
Nadmierne spożycie produktów niskotłuszczowych. Produkty oznaczone jako „niskotłuszczowe” często zawierają dużo cukru, który może negatywnie wpływać na metabolizm lipidów. Warto czytać etykiety i wybierać produkty naturalne.
Brak regularnych badań kontrolnych. Nawet przy zdrowym stylu życia należy regularnie wykonywać lipidogram, aby monitorować stężenie cholesterolu. Często problemy pozostają niewidoczne do czasu pojawienia się powikłań.
Zbyt mała aktywność fizyczna. Siedzący tryb życia ogranicza korzyści płynące z diety i suplementacji. Nawet niewielka, ale regularna aktywność, jak spacery czy jazda na rowerze, może przynieść znaczące efekty.
Zastępowanie zdrowych posiłków suplementami. Suplementy mogą wspierać zdrowie, ale nie zastąpią pełnowartościowej diety. Podstawą jest spożywanie różnorodnych produktów, które dostarczają organizmowi niezbędnych składników odżywczych.
Unikając tych błędów i skupiając się na zrównoważonych działaniach, możesz skutecznie wspierać zdrowie układu krążenia i utrzymywać prawidłowe stężenie cholesterolu.
Badania nad cholesterolem
Badania nad cholesterolem coraz częściej skupiają się na roli diety w regulacji gospodarki lipidowej. Tłuszcze nasycone, obecne w czerwonym mięsie i pełnotłustych przetworach mlecznych, mogą zwiększać LDL, podczas gdy błonnik, sterole roślinne i zdrowe tłuszcze nienasycone sprzyjają jego obniżeniu. Wiele uwagi poświęca się także diecie roślinnej, śródziemnomorskiej i DASH, które poprawiają profil lipidowy. Badania te pomagają tworzyć zalecenia żywieniowe dla osób z ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych. Poznaj kilka faktów o żywieniu wspierającym obniżenie cholesterolu:
- Dieta DASH jest skuteczna w obniżaniu stężenia cholesterolu LDL, jednak jej korzyści wykraczają poza sam profil lipidowy. Dieta ta wspiera zdrowie serca, zmniejszając ryzyko nadciśnienia, cukrzycy typu 2 i zespołu metabolicznego. Bogactwo warzyw, owoców, błonnika i zdrowych tłuszczów DASH pomaga w redukcji stanu zapalnego i poprawie funkcji śródbłonka naczyń. To holistyczne podejście sprawia, że dieta ta jest rekomendowana jako jeden z najlepszych modeli żywieniowych dla osób z wysokim ryzykiem chorób układu krążenia [1].
- Naturalne źródła omega-3, takie jak ryby morskie, siemię lniane, orzechy włoskie i nasiona chia, mają korzystny wpływ na regulację gospodarki lipidowej. Tłuste ryby, takie jak łosoś i makrela, dostarczają EPA i DHA, które obniżają trójglicerydy i wspierają funkcję naczyń krwionośnych. Roślinne źródła omega-3, zawierające ALA, mogą przyczyniać się do poprawy profilu lipidowego. Włączenie tych produktów do diety sprzyja zmniejszeniu ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Kombinacja różnych źródeł omega-3 w diecie pozwala na bardziej kompleksowe wsparcie zdrowia lipidowego [2].
- Błonnik pokarmowy występuje w różnych produktach, takich jak pełnoziarniste produkty zbożowe, warzywa, owoce i nasiona roślin strączkowych. Frakcja rozpuszczalna błonnika, obecna w owsie, siemieniu lnianym i cytrusach, wykazuje największy wpływ na obniżanie cholesterolu LDL. Działa poprzez tworzenie żelowej substancji w jelitach, która wiąże kwasy żółciowe i zmniejsza wchłanianie cholesterolu z diety. Z kolei błonnik nierozpuszczalny wspomaga pracę jelit, co sprzyja ogólnemu zdrowiu metabolicznemu. Połączenie obu rodzajów błonnika w diecie może przynieść kompleksowe korzyści dla zdrowia układu krążenia [3].
FAQ
Jaki owoc najbardziej zbija cholesterol?
Owoce bogate w błonnik rozpuszczalny, takie jak jabłka, gruszki, owoce cytrusowe (np. pomarańcze i grejpfruty) oraz jagody, mogą pomóc w obniżaniu stężenia cholesterolu LDL. Szczególnie skuteczne są owoce zawierające pektyny, które wspierają usuwanie cholesterolu z organizmu.
Czy można jeść jajka przy wysokim cholesterolu?
Tak, jajka można jeść nawet przy wysokim cholesterolu, ale z umiarem. Badania pokazują, że spożywanie jajek ma niewielki wpływ na stężenie cholesterolu we krwi u większości osób. Ważniejsza jest ogólna dieta i ograniczenie tłuszczów nasyconych, a nie unikanie jajek, które są bogate w białko i inne składniki odżywcze.
Jak obniżyć cholesterol domowymi sposobami?
W celu naturalnego obniżenia stężenia cholesterolu, warto włączyć do diety produkty bogate w błonnik, takie jak płatki owsiane, warzywa i owoce, oraz zdrowe tłuszcze obecne w oliwie z oliwek, awokado i orzechach. Pomocne może być także picie zielonej herbaty, która wspiera metabolizm lipidów. Kluczowe jest unikanie przetworzonych produktów, tłuszczów trans oraz wprowadzenie regularnej aktywności fizycznej, która wspomaga kontrolę stężenia lipidów we krwi.
Jak szybko podnieść dobry cholesterol HDL?
Podniesienie stężenia HDL wymaga regularnej aktywności fizycznej, szczególnie ćwiczeń aerobowych, oraz spożywania zdrowych tłuszczów nienasyconych, takich jak te zawarte w oliwie z oliwek, rybach morskich czy orzechach. Rzucenie palenia również może przyczynić się do wzrostu HDL, podobnie jak ograniczenie cukrów prostych i przetworzonych produktów w diecie.
Czy kawa wpływa na stężenie cholesterolu?
Tak, kawa może wpływać na stężenie cholesterolu, zwłaszcza jeśli jest parzona metodą, która nie filtruje olejków kawowych (np. kawa z ekspresu ciśnieniowego czy zaparzana w tradycyjny sposób). Te olejki, takie jak kafestol, mogą podnosić stężenie LDL. W celu, aby tego uniknąć, warto wybierać kawę filtrowaną.
Zobacz także
Statyny – jak skutecznie obniżyć cholesterol i chronić serce?
Jak wspomóc zdrowie układu krążenia? Profilaktyka, choroby i dieta
Omega 3 – właściwości, suplementacja, dieta, źródła, badania
Bibliografia
- Siervo M, Lara J, Chowdhury S, Ashor A, Oggioni C, Mathers JC. Effects of the Dietary Approach to Stop Hypertension (DASH) diet on cardiovascular risk factors: a systematic review and meta-analysis. Br J Nutr. 2015 Jan 14;113(1):1-15.
- Rodriguez D, Lavie CJ, Elagizi A, Milani RV. Update on Omega-3 Polyunsaturated Fatty Acids on Cardiovascular Health. Nutrients. 2022 Dec 3;14(23):5146.
- Soliman GA. Dietary Fiber, Atherosclerosis, and Cardiovascular Disease. Nutrients. 2019 May 23;11(5):1155.
Zostaw komentarz